De titel van dit boek, geschreven door de historicus Cor Hermans, verraadt al veel van de inhoud. Hermans probeert met dit boek nieuwe inzichten te geven in het cultuurpessimisme van de negentiende eeuw. De huidige literatuur richt zich volgens Hermans vooral op het decadentisme van die periode; de gedachte dat niets waarde heeft en dat er alleen in kunst schoonheid zit. Op die manier wordt een veel prominentere gedachte die heerste bij de Europese elite over het hoofd gezien: de vrees dat de Europese cultuur in verval verkeert. Hermans wil dit niet feitelijk aantonen, maar hij wil er wel door middel van egodocumenten en publicaties een nieuw licht op werpen. Volgens Hermans was dit verval voor veel vooraanstaande intellectuelen een kernthema en bepaalde het zo de collectieve mentaliteit van de negentiende eeuw. Hij spreekt hierbij van een obsessie: allerlei verschijnselen worden gezien als een bewijs voor het verval van de Europese cultuur. ‘Het lijkt allemaal te bevestigen dat Europeanen, zonder glorende horizon, leven in het late avondlicht.’
De rode draad in dit boek is Thomas Mann. De denkbeelden en het werk van deze Duitse schrijver neemt Hermans als uitgangspunt voor zijn reis langs allerlei verschillende filosofen, dichters, schrijvers en componisten die allemaal op hun eigen manier het werk van Mann beïnvloed hebben. Mann maakte namelijk studies van deze schrijvers en kunstenaars, zoals Wagner en Dostojevski, en verwerkte hun denkbeelden ook in de boeken die hij schreef. Hermans geeft van ieder van hen een korte levensschets alvorens hij hun werken bespreekt. Hij laat zien hoe al deze mensen elkaar beïnvloedden in hun denken. Het is onmogelijk dit boek te lezen zonder in de muziek van Wagner te willen duiken of de gedichten van Baudelaire weer eens uit de kast te pakken. Het gemeenschappelijke thema van de zorg om cultureel verval is goed uitgewerkt en bij tijd en wijle ook zeer herkenbaar voor de eenentwintigste-eeuwse lezer.
Het is bijzonder interessant dat Hermans ook veelvuldig Russen aan het woord laat met hun visie op het verval van Europa. Met Dostojevski en Toergenjev weet hij een goed beeld te schetsen hoe Russen de Europese cultuur bekeken. Hermans laat zien hoe de Russen geloofden dat de Westerse cultuur op zijn eindpunt af denderde en dat de Russische cultuur juist op het punt stond tot bloei te komen. Zeker Dostojevski deed er alles aan om zijn lezer te laten zien dat het helemaal niet zo rooskleurig was in de Europese cultuur. De Europese mens was hyper-individualistisch en was elke vorm van religie verloren. De Russen daarentegen hadden volgens Dostojevski nog de ware menselijke aard bewaard, waren nog diep religieus en niet zo ver verzonken in het individualisme. In het licht van de retoriek van Poetin in het huidige Rusland is dit interessant om te lezen. Poetin benadrukt namelijk maar al te graag het contrast tussen het individualistische Westen, die iedere vorm van religie kwijt is, en het collectief van de gelovige Russen. Voor een groot deel van het Russische volk is Poetin de christelijke keizer van deze tijd. Poetins denken heeft dus al zijn wortels in de negentiende eeuw en is daar, na een onderbreking door het communisme, weer actueel als nooit tevoren.
Het idee van de Westerse cultuur die in verval is, speelt ook in de huidige tijd weer op. Hermans weet in zijn epiloog echter optimistisch te blijven. Hij stelt dat Europa na de grote catastrofe van de verschillende wereldoorlogen weer is opgestaan en dat er nu een Europa bestaat ‘dat zich traag maar gestaag, verenigt en dat, in welvaart en technisch vernuft gemeten, naar een hoogstaande beschaving is geëvolueerd.’ Dit boek laat zien dat het gemeenschappelijk denken in termen van verval en decadentie de Europese beschaving weinig goed heeft gedaan. Dit denken liep uiteindelijk uit op de catastrofe van twee wereldwijde oorlogen, laat Hermans zien. Daarmee is het voor de lezer een aansporing om open de wereld tegemoet te treden en hoopvol te blijven. Dit kan door samen te werken, verschillen te omarmen en vooral met elkaar in gesprek te blijven. De uitgewiste horizon is een mooi en goed leesbaar boek, het is bijzonder rijk geïllustreerd en geeft de lezer een goed beeld van de tijd en personen waar het boek over spreekt.
Teun Nederveen
Cor Hermans, De uitgewiste horizon. Europa’s obsessie met cultureel verval 1835-1914.
Amsterdam: Boom Filosofie 2023; 624 blz., €39,90; ISBN 9789024465347